भारतीय इतिहासातील असामान्य व्यक्तिमत्त्वांपैकी डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर हे नाव सदैव अग्रगण्य राहील. समाजातील तळागाळातील लोकांना समान अधिकार मिळवून देण्यासाठी आजीवन लढणारे, भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, संविधान-पुरुष, अर्थतज्ज्ञ, समाजसुधारक, शिक्षणप्रेमी आणि आधुनिक भारताचे निर्माते म्हणून त्यांचे योगदान अमूल्य आहे. न्याय, समता आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारलेला भारत निर्माण करण्याचे स्वप्न त्यांनी पाहिले आणि ते प्रत्यक्षात आणण्यासाठी अविरत काम केले. त्यांच्या विचारांची खोली, संघर्षाची परखड जाणीव आणि समाजघटकांच्या उत्थानासाठीची तळमळ आजही प्रेरणा देते.
१४ एप्रिल १८९१ रोजी मध्य प्रदेशातील महू या ठिकाणी जन्मलेल्या भीमरावांचे बालपण अत्यंत कठीण परिस्थितीत गेले. अस्पृश्यतेच्या तळाशी वर्गीकृत केलेल्या समाजातून ते येत होते. शाळेत बसण्यास जागा नसणे, पाणी हातावर घेऊन पिणे, शिक्षकांकडून दुर्लक्ष—या सर्व त्रासांवर मात करत त्यांनी शिक्षणाच्या बळावर स्वतःचा मार्ग तयार केला. त्यांच्या वडिलांनी शिक्षणाला दिलेले प्राधान्यही त्यांच्या आयुष्यातील वळण ठरले. बाबासाहेबांनी मुंबई विद्यापीठातून पदवी घेतल्यानंतर त्यांचे अमेरिकेतील कोलंबिया विद्यापीठात शिक्षणासाठी प्रस्थान झाले. तेथे त्यांनी M.A., Ph.D. अशी उच्च शिक्षणे घेतली. नंतर लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स तसेच ग्रे’ज इन येथून ते बार-अॅट-लॉ झाले. जगातील सर्वोच्च शिक्षणप्रणालीत त्यांनी मिळवलेले यश हे त्यांच्या जिद्दीचे अप्रतिम उदाहरण आहे.
भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर देशाला एक आधुनिक, प्रगत आणि लोकशाही तत्त्वांवर आधारित संविधानाची गरज होती. संविधान सभेने ही जबाबदारी डॉ. आंबेडकरांवर सोपवली. त्यांची कायदे विषयातील दृष्टी, सामाजिक विषमतेचे ज्ञान आणि न्यायतत्त्वांचा गाढा अभ्यास यामुळे ते या कामासाठी सर्वोत्तम व्यक्ती ठरले.
२ वर्षे, ११ महिने आणि १७ दिवसांच्या अखंड परिश्रमातून भारतीय राज्यघटना साकारली. त्यातील मूलभूत अधिकार, समतेचा हक्क, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, धर्मस्वातंत्र्य, संघटना स्वातंत्र्य, तसेच सामाजिक, शैक्षणिक आणि आर्थिक प्रगतीसाठी आरक्षणाचा अधिकार ही तत्त्वे सामान्य नागरिकांना सशक्त करणारी ठरली. आज भारताची लोकशाही सक्षम राहण्यामागे आंबेडकरांनी दिलेली ही विचारसरणीच आहे.
बाबासाहेबांचा समाजसुधारणेचा लढा हा त्यांच्या सर्व कार्याचा केंद्रबिंदू होता. अस्पृश्यता, जातिभेद, अन्याय आणि विषमता या सगळ्यांविरुद्ध त्यांनी टोकाची भूमिका घेतली. महाडचा चवदार तळे सत्याग्रह, नाशिकचा कालाराम मंदिर प्रवेश आंदोलन, अस्पृश्यांच्या हक्कांसाठी केलेले विविध उपक्रम हे त्यांच्या सामाजिक क्रांतीचे महत्त्वपूर्ण टप्पे होते.
“ज्यांच्या पायांना शाळेचे दारच बंद आहे, त्यांना स्वातंत्र्याचा काय उपयोग?” असा विचार मांडत त्यांनी शिक्षणाला समाजउत्थानाचे प्रभावी साधन मानले. त्यांनी समाजाला केवळ जागृत केले नाही तर त्यांना आवाज दिला, व्यासपीठ दिले आणि समान हक्कांसाठी उभे राहण्याची हिंमत दिली.
अनेकांना माहीत नसलेला बाबासाहेबांचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे ते एक कुशल अर्थतज्ज्ञ होते. भारताच्या आर्थिक व्यवस्थेमध्ये त्यांनी केलेले योगदान अप्रतिम आहे. 'रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया'च्या स्थापनेमागील चिंतन, धरणे आणि जलव्यवस्थापनाचे तत्त्वज्ञान, कृषिसुधारणा, औद्योगिकीकरण आणि कामगारांच्या हक्कांबाबतचे धोरण — या सर्व क्षेत्रांत त्यांची दूरदृष्टी दिसून येते.
“Small holdings in India and their remedies” या त्यांच्या ग्रंथात शेतीचे प्रश्न त्यांनी वैज्ञानिकपणे विशद केले. कामगार बाजार, पगार, सामाजिक सुरक्षा, विमा योजना यांसारख्या संकल्पनांचे त्यांनी आधीच मार्गदर्शन केले होते.
आपल्या शेवटच्या काळात बाबासाहेबांनी बौद्ध धम्म स्वीकारला आणि लाखो अनुयायांसह मानवतावादी, विवेकनिष्ठ आणि समतेवर आधारित जीवनमार्गाचा स्वीकार केला. १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी नागपूर येथे झालेला हा ऐतिहासिक बौद्ध दीक्षा कार्यक्रम भारतीय समाजातील विचारक्रांतीचा शिखरबिंदू होता. “मी हिंदू म्हणून जन्मलो, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही” या त्यांच्या जाहीर वाक्याने जातिवादाविरुद्धचा त्यांचा तीव्र आवाज स्पष्ट होत होता.
काळ बदलला, तंत्रज्ञान वाढले, अर्थव्यवस्था विकसित झाली. पण आजही समाजात असमानता, अन्याय, जातीय तणाव आणि शिक्षणातील तफावत कायम आहेत. बाबासाहेबांचे विचार आजच्या पिढीसाठी अधिक उपयोगी ठरतात. त्यांची शिकवण फक्त वंचितांसाठी नाही, तर संपूर्ण मानवजातीसाठी उपयुक्त आहे—
मानवी मूल्यांना प्राधान्य द्या, संविधानाच्या चौकटीत सर्वांसाठी न्याय मिळवा, आणि समाजात बंधुता राखा.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे केवळ एक ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्व नाहीत तर एक विचारधारा आहेत. त्यांचे जीवन हा संघर्ष, शिक्षण, प्रबोधन आणि सामाजिक न्यायाचा मार्गदर्शक नकाशा आहे. त्यांनी दाखवलेला मार्ग आजही भारताला प्रगतीकडे नेतो. त्यांच्या विचारांचा स्वीकार केला तरच “समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुता” यांचा खरा अर्थ आपण जगू शकतो.
बाबासाहेबांनी म्हटले होते —
“शिक्षण हीच एकमेव मुक्तीची गुरुकिल्ली आहे.”
आजच्या प्रत्येक तरुणाने हीच किल्ली हातात घेऊन स्वतःचे आणि देशाचे भविष्य उज्ज्वल करावे, हीच खरी त्यांच्या प्रति आदरांजली ठरेल.